"मोक्ष" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

[[भारतीय दर्शन]]मा नश्वरतालाई दु:खको कारण मानिएको छ। संसार आवागमन, जन्म-मरण र नश्वरताको केन्द्र छन्। यस अविद्याकृत प्रपंचबाटप्रपञ्चबाट मुक्ति पाउन नैं '''मोक्ष''' छ। प्राय: सबै दार्शनिक प्रणालीहरुले संसारका दु:ख मय स्वभावलाई स्वीकार गरे छ र यसले मुक्त हुने को लागि कर्ममार्ग या ज्ञानमार्गको बाटो अपनाएको छ। मोक्ष यस तरहका जीवनको अन्तिम परिणति छ। यसलाई पारपार्थिक मूल्य मानेर जीवनका परम उद्देश्यका रूपमा स्वीकार गरिएको छ। मोक्षलाई वस्तुसत्यका रूपमा स्वीकार गर्न कठिन छ। फलत: सबै प्रणालीहरुमा मोक्षको कल्पना प्राय: आत्मवादिएको छ। अंततोगत्वा यो एक वैयक्तिक अनुभूति नैं सिद्ध हुन पाउँछ।

बौद्ध दर्शनमा निर्वाणको कल्पना मोक्षका समानांतर नैं गरिएको छ। "निर्वाण"को अर्थ छ, बुझ जान। संक्षेपमा यसलाई चित्तनिरोधको स्थिति स्वीकार गरिएको छ। बौद्ध दर्शनमा पनि बंधनको कारण अविद्यालाई मानिएको छ। यो बंधन ज्ञानका माध्यमबाट नैं काटयो जान सक्छ। तर यस तरहको ज्ञान कठोर अनुशासनको पालन गरे पछि नैं उपलब्ध हुन सकोस्गा। यसका लिये अष्टांगिक मार्गको व्यवस्था गरिएको छ। उनी यस प्रकार छन्: सम्यग् दृष्टि, सम्यग् संकल्प, सम्यग् वचन, सम्यग् कर्म, सम्यग् जीविका, सम्यग् प्रयत्न, सम्यग् स्मृति र सम्यग् समाधि। यिनीहरु मध्ये प्रथम दुइ ज्ञान, मध्यका तीन शील एवं अन्तिम तीन समाधिका अंतर्गत आउँछन्। यस मार्गको अनुसरण गरे पछि तृष्णाको निरोध हुन्छ, तृष्णाका निरोधबाट संग्रह प्रवृतिको निरोध हुन्छ, फेरि भवको विरोध हुन्छ र जन्मको निरोध हुन्छ। यस प्रकार स्कंर्धहरुको सर्वकालिक लोप हुन जान्छ। यस प्रकारको मुक्ति जीवनमा पनि संभव छ, तर मृत्यूपरांत निर्वाणको के स्वरूप हुनेछ, यसलाई निषेधात्मक रूपबाट बताइएकोछ। एक प्रकारले त्यो शल्नयका समान छ। जैन दर्शनमा जीव र अजीवको सबंध कर्मका माध्यमबाट स्थापित हुन्छ। कर्मका माध्यमबाट जीवलाई अजीव या जडबाट बँध जान नैं बंधन छ। यस प्रक्रियाको आस्राव शब्दबाट व्यक्त गर्दछन्। आस्रावको निरोध भए पछि नैं जीव अजीवबाट मुक्त हुन सक्छ। यसका लिये त्रिविध संयमको व्यवस्था गरिएको छ। सम्यग् दर्शन (श्रद्धा), सम्यग् ज्ञान र सम्यग् चरित्रको पालन गर्दै मोक्षको प्राप्ति हुन्छ। यिनी "त्रिरत्नहरु"का पालनबाट आस्राव निरूद्ध हुन्छ। मुक्त हुनेका क्रममा दुइ स्थितियाउँ आउँछन्। पहिले नवीन कर्महरुको प्रवाह निरुद्ध हुन्छ, यसलाई "संवर" भन्दछन्। टाड़ाी अवस्थामा पूर्व जन्महरुका संचितसञ्चित कर्महरुको पनि विनाश हुन जान्छ। यसलाई "निर्जरा" भन्दछन्। यसपछिको नैं स्थिति मोक्ष कहलाउँछ। यो जीवनमुक्तिको स्थिति छ, किन भन्नुहोस् विदेहमुक्ति पछि जैन कुनै ईश्वर या ब्रह्मको सत्तालाई स्वीकार नगर्दै। फेरि पनि यो स्पष्ट रूपबाट पारमार्थिक स्वरूप मानिएको छ। विदेहमुक्तिको अवस्थामा "के वल ज्ञान"को उपलब्धि हुन जान्छ। यस्तो स्थितीमा आत्मा सर्वांगीण संपूर्ण हुन्छ। अनंत ज्ञान, अनंत शांति एवं अनंत ऐश्वर्य उसलाई सहज नैं प्राप्त हुन जान्छन्।

न्याय वैशोषिक मोक्षको कल्पना भिन्न प्रकारले गर्दछन्। उनी मोक्षको स्थितिलाई आनंदमय मान्दैनन्। किन भने दु:ख र सुख दुइटै आत्माका विशेष गुण छन्, यसैले दुइटै सत्य छन्। न्याय वैशेषिक अभावलाई पनि एक पदार्थ मान्दछन्। त्यसैले दुइटै सत्य छन्। न्याय वैशेषिक अभावलाई पनि एक पदार्थ मान्दछन्। इसीलये दु:खका अभावको अर्थ आनंदको छना, छैन। मुक्तिको अर्थ छ "अपवर्ग", दु:ख सुख दुइटैबाट परे छना। यो दुइटै आत्माका मूलभूत गुण नछन्। यसैले मोक्षको स्थितिमा आत्मा दुइटैबाट मुक्त हुन जान्छ। दु:खबाट मुक्ति पानका पहिले हामीलाई सुखको आशा नैं छोड दिनु पर्दछ। किन भने दु:ख अंतसम्म हमाराहाम्रो पिउँछा नछोडता, किन भन्नुहोस् हामी उनको अतिक्रमण गर सक्दछन्। यो अवस्था सुख दु:खका परे हुनेबाट प्राप्त हुन्छ। यस्तो व्यक्ति देहत्यागका पश्चात् विदेहमुक्तिलाई प्राप्त गरिलिन्छ। यस अवस्थामा आत्मा आफ्नो विशेष गुणहरुबाट परे हुन जान्छ। एक तरहबाट त्यो संवेदनन र इच्छाशून्य हुन जान्छ उनमा पुन: चैतन्य प्रविष्ट हुनेछ नैं नं। जीवनमुक्ति यस संप्रदायमा अस्वीकार गरिएको छ। फिर त्यो राम्रा कर्महरुको संपादन गर्दै, "दिव्य विभूति" पदलाई प्राप्त गर सक्दछ। तर आत्माका विशेष गुण बने रहन्छन्। यसमा पनि योग, ध्यान र क्रमिक अभ्यासका कठोर संयमहरुको पालन गर्न पर्दछ।