"उत्परिवर्तन" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

सा Bhawani Gautam (वार्तालाप)द्वारा Luckas-botद्वारा गरिएको पछिल्लो संशोधनतर्फ �
अशुद्ध शव्दहरु सुधार्ने कार्य(correction work), replaced: पाए जान्छ → पाइन्छ, हैन होता → हुँदैन (3), प using AWB (7794)
पङ्क्ति १:
 
{{हिन्दीबाट अनुवादित}}
{{विकास३}}
जीन [[डी एन ए]]का [[न्यूक्लियोटाइड]]हरुको यस्तो अनुक्रम हो, जसमा सन्निहित कूटबद्ध सूचनाहरुबाट अंततः [[प्रोटीन]]का [[संश्लेषण]]को
पङ्क्ति ३५:
उत्परिवर्तनका घटनाहरु विरल अथवा यदा-कदा हुन्छन्। ड्रोसोफिला (drosophila) नामक कदली मक्खी (fruit fly)को अध्ययनद्धारा ज्ञात भएकोछ कि यस प्रकारकहरु उत्परिवर्तन धेरै लाख सामान्य प्रजातिमा कुनै एकमा अति नगण्य रूपमा परिलक्षित हुन्छ। आल्टेनवर्गले रेसका घोडाहरुको आधुनिक तीव्र गतिको कारण क्रमिक आरोपित उत्परिवर्तन भनेकाछन्। यो वा यस्तो परिवर्तन सदा लाभप्रद नैं हुन्छ (आल्टेन वर्गको मतानुसार) भन्न सकिंदैन । धेरै उदाहरणहरुमा, यस उत्परिवर्तनको कारण घोडाहरुको गतिमा न्यूनता पनि आउन सक्छ। अत: निष्कर्ष यही निस्कन्छ कि उत्परिवर्तन "मनमानी परिवर्तन" (random change)हुन्छ। यहाँ डार्विनको "प्राकृतिक वरणको सिद्धांत" (theory of natural selection) अथवा "योग्यतमको जीवन" (survival of the fittest) लागू हुन्छ, जसको अनुसार यस आकस्मिक परिवर्तनलाई सहन सक्ने जीव जीवित रहनसक्छन्, अन्यथा निर्बलहरुको मृत्यु हुन्छ। मैंडेलले मटरका फलहरुमा जुन प्रयोग गरे, तिनको परिणामहरुको कारण यही उत्परिवर्तन भनिएकोछ।
 
उत्परिवर्तन कब हुनेछ, यो कुनै निश्चित रूपले हैन कह सकता। कोशिकाविभाजनको उपरांत वर्धन (development)को कुनै पनि अवस्था या चरण (stage)मा उत्परिवर्तनको घटना घट सकती छ। यदि उत्परिवर्तन कुनै एक नै बीजाणु (gamete) या युग्मकमा हुन्छ त भावी संतति हरुमा केवल एकमा यो परिलक्षित हुनेछ। उत्परिवर्तित पीढी हरुमा आधी संततिमा उत्परिवर्तनको लक्षण वर्तमान हुनेछन् र शेष आधा यिनिहरुबाट अप्रभावित रहेगा। उत्परिवर्तनको लक्षणहरु देखि युक्त संततिहरु को भावी पीढियहरुमा पनि उनि नै लक्षण दिखलाई देि रहेंगे। काय कोशिकाहरु (somatic or body cells)मा उत्परिवर्तन भए पछि उसलाई पहचानचिन्हारी पाना दुष्कर कार्य हुन्छ। धेरै पल्ट त यस्तो पनि हुन्छ कि त्यो सर्वथा अदृश्य हुन्छ र उसपर कुनै पनि दृष्टि पनि हैन जा पाती। तर जनन कोशिकाहरु (germ or reproduction cells)मा भएका उत्परिवर्तन जनांकिकीय (genetically) दृष्टिले महत्वपूर्ण हुन्छन्।
 
==उत्परिवर्तनका कारण==
पङ्क्ति ५३:
*न्यूक्लीओटाइडको स्थानांतरण।
 
यिनीहरु मध्ये प्रथम दुइ प्रकारको परिवर्तन गंभीर मानियो छन्, जिनसे कोशिकाको मृत्यु सम्म हुन सक्छ। तेस्रो प्रकारको परिवर्तन यति गंभीर हैन होता।हुँदैन। आनुवंशिकी वैज्ञानिकोंले उत्परिवर्तनको निम्नलिखित भेद बतलाए हैं:--
 
1. जीन या बिंदु उत्परिवर्तन
पङ्क्ति ६०:
 
===जीन अथवा बिंदु उत्परिवर्तन===
उत्परिवर्तनको परिभाषा गर्दै बतलाया गएको छ कि उत्परिवर्तन कुनै स्पीशीजको आनुवंशिक पदार्थमा उत्पन्न गतिशील रासायनिक परिवर्तनको नाम हो। यो परिवर्तन गुणसूत्रहरुको संरचना तथा संख्यामा उत्पन्न हुन्छन्। अत: यस दृष्टिले कुनै जीनको आणविक संरचना (molecular structure) परिवर्तनको "जीन उत्परिवर्तन" कहेंगे। किंतु, जब यस प्रकारको परिवर्तन गुणसूत्रको कुनै बिन्दुविशेष या खंडविशेष (segment)मा दिखलाई देंगे त उनिलाई "बिंदु उत्परिवर्तन" कहेंगे। वस्तुत: यिनी दुवै प्रकारको परिवर्तनहरुमा कुनै विशेष भेद हैन होताहुँदैन, अत: यिनी दुवै पदों (terms)को पर्याय, रूपहरुमा उल्लेख गरिएको छ। उत्परिवर्तन तात्कालिक (spontaneous) हुन्छन्, अत: यिनलाई "तात्कालिक उत्परिवर्तन" पनि भन्छन्ं। बिंदु उत्परितर्वन अति सूक्ष्म हुन्छन् र उनको प्रभाव संपूर्ण जीव परिवर्तनमा हैन पडता। अत: उत्परिवर्तन शब्दको प्रयोग साधारणतया बिंदु उत्परिवर्तनको लागि नै गरिन्छ।
 
किसी मनुष्यको जनन कोशिकामा जीन उत्परिवर्तन भए पछि यो उनको युग्मनज (zygote)मा स्थानांतरित हुन्छ र यस प्रकार यिनी कोबिकाओं द्धारा उत्पन्न नयाँ पीढी सम्म पुगछ। असंख्य पल्ट कोशिका-विभाजनोंको फलस्वरूप उत्परिवर्तन जीन पनि आफ्नो प्रतिलिपियाँ उत्पन्न करते करते कुनै लक्षण या गुण विशेषको लागि प्रभावी (dominant) बनछ।
 
प्रभावी उत्परितर्वनहरुलाई उनको वाहक कोशिकाहरुमा स्थित गुणसूत्रहरु या जीनहरुमा सरलतापूर्वक ढूँढा जान सक्छ। तर यस्तो उत्परिवर्तन सुप्त (recessive) उत्परिवर्तनहरुको तुलनामा कम नै दृष्टिगोचर हुन्छन्। तर जहाँ सम्म मनुष्यमा भएका उत्परिवर्तनहरुको प्रश्न हो, यस्तो उत्परिवर्तन अधिकतर प्रभावी हो बतलाए गए छन्। लिंगसहलग्न उत्परिवर्तन (sex-linked mutation) विषमयुग्मी (heterogamous) नरहरुमा नै अधिकतर दिखालाई देते हैं किनकी यिनीहरुमा लिंगसहलग्न प्रभावी जीन पाए जान्छन्।पाइन्छन्। अत: नर जनकोंको प्रसुप्त उत्परिवर्तन द्धितीय पीढीको नर संतानहरुमा नै दिखलाई देते छन्। मनुष्यको अधिकांश लिंगसहलग्न उत्परिवर्तन प्रसुप्त मानियो छन्।
 
===अलिंगसूत्री अप्रभावी उत्परिवर्तन (autosomal recessive mutation)===
पङ्क्ति ७४:
विरल उदाहरणहरुमा प्रतिलोमित उत्परिवर्तन पनि हो जान्छन्। कहिले काँही उत्परिवर्तित जीन अनेक पीढिहरु सम्म वर्तमान रह जाता र एक नै कुलको सहस्रों सदस्यहरुमा फैलयो हुन्छ। किंतु, जब सहसा कुनै सदस्यको जननकोशिकामा कुनै जीन सामान्य अप्रभावी युग्मविकल्पी (allele)को उत्परिवर्तित गर्छ त यस्तो स्थितिमा एउटा अझै अर्को उत्परिवर्तन हुन्छ। यस प्रकारको पुनरुत्परिवर्तनको प्रतिलोम उत्परिवर्तनको संज्ञा प्रदानको गई छ। यसले यो निष्कर्ष निकलता छ कि उत्परिवर्तनको रोगी दशा पुन: सामान्य तिर परिवर्तित हुन सक्छ। बैक्टीरियामा केहि उत्परिवर्तित दशाएँ यस्तो पनि हुन्छं जसमा उनि विटामिन बनाउनको क्षमता खो बस्छन। तर केहि काल पछि उनि पुन: विटामिन उत्पन्न गर्न लागछन। उनको सामान्य अवस्थामा पुन: लौट आउनलाई पूर्वकारी उत्परिवर्तन भन्छन्ं।
 
'''कायिक उत्परिवर्तन''' साधारणतया शरीरको ऊतकहरुमा नै दृष्टिगोचर हुन्छन्। कायिक उत्परिवर्तनहरुको प्रभाव दीर्घकालिक हैन होता।हुँदैन। भ्रौणिक अवस्थाको प्राथमिक दशाहरुमा हुनेवालाहरु उत्परिवर्तनहरुको कारण शरीरमा चकत्ते बन जान्छन्। वैज्ञानिकहरुको मत छ कि कैन्सर पनि एक प्रकारको कायिक उत्परिवर्तन नै छ। ड्रोसोफिला मक्खीको आँखे सामान्यतया रातो हुन्छं, तर श्वेत धब्बे या एक आँखामा पूरी तरिकाको सफेदी पनि दिखलाई पर्न सक्छ। यस्तो मक्खियहरुलाई मोजेक भनिन्छ। यस प्रकारको उत्परिवर्तनहरुको अनेक उदाहरण दिए जान सकिन्छं।
 
===आरोपित उत्परिवर्तन===
"https://ne.wikipedia.org/wiki/उत्परिवर्तन" बाट अनुप्रेषित