"दिल्ली" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

सा रोबोट: रिडाइरेक्टहरू मिलाउँदै
पङ्क्ति १:
'''दिल्ली''', आधिकारिक रुपमा '''राष्ट्रिय राजधानी क्षेत्र दिल्ली'''<ref>{{Cite web |url=https://india.gov.in/hi/ |title=राष्ट्रीय-राजधानी-क्षेत्र-दिल्ली-की-वेबसाइट-देखें |access-date=12 जुलाई 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170701055708/https://india.gov.in/hi |archive-date=1 जुलाई 2017 |url-status=dead }}</ref> (अंग्रेजी: National Capital Territory of Delhi) भारतको राजधानी र एक केन्द्र-शासित प्रदेश हो। भारतको राजधानी ''[[नयाँ दिल्ली (प्रशासनिक राजधानी क्षेत्र)|नयाँ दिल्ली]]'' यसमा नै सम्मिलित छ। दिल्ली राजधानी भएकाले केन्द्र सरकारको तीन अंग - कार्यपालिका, संसद र न्यायपालिकाको मुख्यालय नयाँ दिल्ली र दिल्लीमा स्थापित छन्। १४८३ वर्ग किलोमीटरमा फैलिएको दिल्ली जनसंख्या को हिसाबले भारतको दोस्रो सबैभन्दा ठूलो महानगर हो। यहाँको जनसंख्या लगभग १ करोड़ ७० लाख रहेको छ। यहाँ बोलिने मुख्य भाषाहरूमा : [[हिन्दी]], [[पञ्जाबी भाषा|पंजाबी]], [[उर्दु भाषा|उर्दू]] र [[अंग्रेजीअङ्ग्रेजी भाषा|अंग्रेजी]] पर्छन्। भारतमा दिल्लीको ऐतिहासिक महत्त्व छ। यसको दक्षिण पश्चिममा [[अरावली]] पहाड र पूर्वमा [[यमुना नदी|यमुना]] नदी छ, जसको किनारामा यो सहर अवस्थित छ। यो प्राचीन समय मा [[गङ्गा नदी|गंगा]]को मैदान हुँदै जाने वाणिज्य पथको बाटोमा पर्ने मुख्य केन्द्र थियो।<ref>{{cite book |last=Necipoglu |first=Gulru |title=Muqarnas: An Annual on the Visual Culture of the Islamic World |origyear=2002 |url=http://books.google.com/books?id=UJc2u33fCKQC&pg=PA16&dq=delhi+sultanate+political+center+city+delhi&sig=ACfU3U3zNMesuCjnsH7iAlLe5mKHpddn8w#PPA12,M1 |publisher=BRILL |isbn=9004125930 |pages=12–43 |chapter=Epigraphs, Scripture, and Architecture in the Early Sultanate of Delhi |chapterurl= |year=2002 |access-date=14 मार्च 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140920212841/http://books.google.com/books?id=UJc2u33fCKQC&pg=PA16&dq=delhi+sultanate+political+center+city+delhi&sig=ACfU3U3zNMesuCjnsH7iAlLe5mKHpddn8w#PPA12,M1 |archive-date=20 सितंबर 2014 |url-status=live }}</ref>
 
[[यमुना नदी]]को किनारमा स्थित यस नगरको गौरवशाली पौराणिक इतिहास छ। यो भारतको अति प्राचीन नगर हो। यसको इतिहासको प्रारम्भ [[सिन्धु घाटी सभ्यता]]सँग जोडिएको छ। [[हरियाणा]]को आसपासको क्षेत्रमा भएको उत्खननमा यसको प्रमाण मिलेको छ। [[महाभारत]] कालमा यसको नाम [[इन्द्रप्रस्थ]] थियो। [[दिल्ली सल्तनत]]को उत्थानको साथसाथ दिल्ली एक प्रमुख राजनैतिक, सांस्कृतिक एवं वाणिज्यिक शहरको रुपमा उदायो।<ref>{{cite book|last=Aitken|first=Bill|title=Speaking Stones: World Cultural Heritage Sites in India|origyear=2002|url=http://books.google.com/books?id=lu5jGGQ8fJkC&pg=PA21&dq=delhi+continuously+inhabited&sig=ACfU3U1Z52ojRmD1-ZS2QeQlb8UlGZeBhA|publisher=Eicher Goodearth Limited|isbn=8187780002|pages=264 pages|chapter=|chapterurl=|year=2001|access-date=14 मार्च 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20110914123144/http://books.google.com/books?id=lu5jGGQ8fJkC&pg=PA21&dq=delhi+continuously+inhabited&sig=ACfU3U1Z52ojRmD1-ZS2QeQlb8UlGZeBhA|archive-date=14 सितंबर 2011|url-status=live}}</ref> यहाँ कयौं प्राचीन एवं मध्यकालीन भवन इमारत तथा उनके अवशेषों देख्न सकिन्छ। [[सन् १६३९|१६३९]] मा मुगल बादशाह [[शाहजहाँ]]ले दिल्लीमा नै एक चारदीवारी बाट घेरिएको शहरको निर्माण गराए जुन [[१६७९]] देखि [[१८५७]] सम्म [[मुगल साम्राज्य]]को राजधानी रह्यो।
 
१८औं एवं १९औं शताब्दीमा [[ब्रिटिस इस्ट इन्डिया कम्पनी|ब्रिटिश इस्ट इन्डिया कम्पनी]]ले लगभग सम्पूर्ण भारतमा आफ्नो कब्जामा लिए। कम्पनी सरकारले [[कोलकाता]]लाई आफ्नो राजधानी बनाएका थिए। [[१९११]] मा अंग्रेजी सरकारले राजधानी दिल्लीमा स्थापित गर्ने निर्णय गर्यो। यसको लागि पुरानो दिल्लीको दक्षिणमा एक नयाँ नगर नयाँ दिल्लीको निर्माण प्रारम्भ भयो। अंग्रेज बाट सन् [[१९४७]] मा स्वतन्त्रता प्राप्त गरिएपछि नयाँ दिल्लीलाई भारतको राजधानी घोषित गरियो।
 
स्वतन्त्रता प्राप्ति पश्चात् दिल्लीमा विभिन्न क्षेत्रबाट मानिसहरूको प्रवासन भयो, यसबाट दिल्लीको स्वरूपमा आमूल परिवर्तन भयो विभिन्न प्रान्त, धर्म एवं जातिका मानिसहरू दिल्लीमा ओइरिनुको कारण दिल्लीको शहरीकरण त थियो नै साथै यहाँ एक मिश्रित संस्कृतिले पनि जन्म लियो। आज दिल्ली भारतको एक प्रमुख राजनैतिक, सांस्कृतिक एवं व्यापारिक (वाणिज्यिक) केन्द्र हो।
पङ्क्ति ३०:
=== भौगोलिक स्थिति ===
{{main|दिल्ली का भूगोल}}
[[चित्र:YamunaRiver.jpg|thumb|200px|दिल्ली में [[यमुना नदी|यमुना]] नदी]]
[[राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र]] दिल्ली {{convert|1484|km2|sqmi|abbr=on}} में विस्तृत है, जिसमें से {{convert|783|km2|sqmi|abbr=on|0}} भाग ग्रामीण और {{convert|700|km2|sqmi|abbr=on|0}} भाग शहरी घोषित है। दिल्ली उत्तर-दक्षिण में अधिकतम {{convert|51.9|km|mi|abbr=on|0}} है और पूर्व-पश्चिम में अधिकतम चौड़ाई {{convert|48.48|km|mi|abbr=on|0}} है। दिल्ली के अनुरक्षण हेतु तीन संस्थाएं कार्यरत है:-
* [[दिल्ली नगर निगम]]:विश्व का सबसे बड़ा स्थानीय निकाय है, जो कि अनुमानित १३७.८० लाख नागरिकों (क्षेत्रफल {{convert|1397.3|km2|sqmi|abbr=on|0|disp=or}}) को नागरिक सेवाएं प्रदान करती है। यह क्षेत्रफ़ल के हिसाब से भी मात्र [[टोकियो|टोक्यो]] से ही पीछे है।"<ref>Municipal Corporation of Delhi: About us [http://www.mcdonline.gov.in/mcd/aboutus.jsp] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090324083412/http://www.mcdonline.gov.in/mcd/aboutus.jsp |date=24 मार्च 2009 }})</ref>. नगर निगम १३९७ वर्ग कि॰मी॰ का क्षेत्र देखती है। वर्तमान में दिल्ली नगर निगम को तीन हिस्सों में बाट दिया गया है उत्तरी दिल्ली नगर निगम,पूर्वी दिल्ली नगर निगम व दक्षिण दिल्ली नगर निगम।
* [[नई दिल्ली नगरपालिका परिषद]]: (एन डी एम सी) (क्षेत्रफल {{convert|42.7|km2|sqmi|abbr=on|0|disp=or}}) [[नई दिल्ली]] की नगरपालिका परिषद् का नाम है। इसके अधीन आने वाला कार्यक्षेत्र एन डी एम सी क्षेत्र कहलाता है।
* [[दिल्ली छावनी बोर्ड]]: (क्षेत्रफल ({{convert|43|km2|sqmi|abbr=on|0|disp=or}})<ref>{{cite web |url=http://www.ndmc.gov.in/AboutNDMC/NNDMCAct.aspx |title=परिचय |accessdate=3 जुलाई 2007 |work=द न्यू देल्ही म्युनिसिपल कॉन्सिल एक्ट १९९४ |publisher=[[नई दिल्ली नगर पालिका परिषद]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20080302220220/http://www.ndmc.gov.in/AboutNDMC/NNDMCAct.aspx |archive-date=2 मार्च 2008 |url-status=live }}</ref> जो दिल्ली के [[दिल्ली छावनी|छावनी]] क्षेत्रों को देखता है।
पङ्क्ति ३८:
दिल्ली एक अति-विस्तृत क्षेत्र है। यह अपने चरम पर उत्तर में सरूप नगर से दक्षिण में [[रजोकरी]] तक फैला है। पश्चिमतम छोर [[नजफगढ़]] से पूर्व में [[यमुना नदी]] तक (तुलनात्मक परंपरागत पूर्वी छोर)। वैसे [[शाहदरा]], [[भजनपुरा]], आदि इसके पूर्वतम छोर होने के साथ ही बड़े बाज़ारों में भी आते हैं। रा.रा.क्षेत्र में उपर्युक्त सीमाओं से लगे निकटवर्ती प्रदेशों के [[नोएडा]], [[गुड़गांव]] आदि क्षेत्र भी आते हैं। दिल्ली की भू-प्रकृति बहुत बदलती हुई है। यह उत्तर में समतल कृषि मैदानों से लेकर दक्षिण में शुष्क [[अरावली पर्वत]] के आरम्भ तक बदलती है। दिल्ली के दक्षिण में बड़ी प्राकृतिक झीलें हुआ करती थीं, जो अब अत्यधिक खनन के कारण सूखती चली गईं हैं। इनमें से एक है [[बड़खल झील]]। [[यमुना नदी]] शहर के पूर्वी क्षेत्रों को अलग करती है। ये क्षेत्र [[पूर्वी दिल्ली|यमुना पार]] कहलाते हैं, वैसे ये नई दिल्ली से बहुत से पुलों द्वारा भली-भांति जुड़े हुए हैं। [[दिल्ली मेट्रो]] भी अभी दो पुलों द्वारा नदी को पार करती है।
 
दिल्ली {{coord|28.61|N|77.23|E|}} पर [[भारत|उत्तरी भारत]] में बसा हुआ है। यह समुद्रतल से ७०० से १००० फीट की ऊँचाई पर [[हिमालय]] से १६० किलोमीटर दक्षिण में [[यमुना नदी]] के किनारे पर बसा है। यह उत्तर, पश्चिम एवं दक्षिण तीन तरफं से [[हरियाणा]] राज्य तथा पूर्व में [[उत्तर प्रदेश]] राज्य द्वारा घिरा हुआ है। दिल्ली लगभग पूर्णतया [[गंगा के मैदान|गांगेय क्षेत्र]] में स्थित है। दिल्ली के भूगोल के दो प्रधान अंग हैं [[यमुना नदी|यमुना]] सिंचित समतल एवं दिल्ली रिज (पहाड़ी)। अपेक्षाकृत निचले स्तर पर स्थित मैदानी उपत्यकाकृषि हेतु उत्कृष्ट भूमि उपलब्ध कराती है, हालांकि ये बाढ़ संभावित क्षेत्र रहे हैं। ये दिल्ली के पूर्वी ओर हैं। और पश्चिमी ओर रिज क्षेत्र है। इसकी अधिकतम ऊँचाई ३१८ मी.(१०४३ फी.)<ref name=gisridge>{{cite web
|url=http://www.fig.net/pub/fig_2002/Ts3-9/TS3_9_mohan.pdf
|title=जीआईएस-बेस्ड स्पैशियल इन्फ़ॉर्मेशन इंटीग्रेशन, मॉडलिंग एण्ड डिजिटल मैपिंग: ए न्यू ब्लेन्ड ऑफ टूल फ़ॉर जियोस्पेशियल एन्वायरेनमेण्टल हेल्थ एनालिसिस फ़ॉर देल्ही रिज
पङ्क्ति ५४:
|archive-date=31 मई 2012
|url-status=dead
}}</ref> तक जाती है। यह दक्षिण में [[अरावली पर्वत]]माला से आरम्भ होकर शहर के पश्चिमी, उत्तर-पश्चिमी एवं उत्तर-पूर्वी क्षेत्रों तक फैले हैं। दिल्ली की जीवनरेखा [[यमुना नदी|यमुना]] [[हिन्दू धर्म]] में अति पवित्र नदियों में से एक है। एक अन्य छोटी नदी [[हिंडन नदी]] [[पूर्वी दिल्ली]] को [[गाजियाबाद]] से अलग करती है। दिल्ली [[भूकम्पभुईंचालो|सीज़्मिक क्षेत्र-IV]] में आने से इसे बड़े [[भूकम्पभुईंचालो|भूकम्पों]] का संभावी बनाती है।<ref name=hazardprofile>{{cite web
|url=http://www.undp.org.in/dmweb/hazardprofile.pdf
|title=हैज़ार्ड प्रोफ़ाइल ऑफ़ इंडियन डिस्ट्रिक्ट्स
"https://ne.wikipedia.org/wiki/दिल्ली" बाट अनुप्रेषित