सम्पूर्णानन्द

डाक्टर सम्पुर्णानन्द (१ जनवरी १८९१ – १० जनवरी १९६९) उत्तर प्रदेश, भारतका एक शिक्षक र राजनीतिज्ञ थिए। उनले सन् १९५४ देखि १९६० सम्म उत्तर प्रदेशको दोस्रो मुख्यमन्त्रीको रूपमा काम गरेका थिए। यदि उत्तर प्रदेशका मुख्यमन्त्रीहरूको कार्यालयमा एकल कार्यकाललाई मात्र विचार गर्ने हो भने, डा. पूर्णानन्दको सबैभन्दा लामो समय २८ डिसेम्बर १९५४ देखि ७ डिसेम्बर १९६० सम्म थियो, जुन कार्यालयमा करिब छ वर्षको हो। गोविन्द बल्लभ पन्तको उत्तराधिकारी डा. पूर्णानन्द, संस्कृत र हिन्दीका विद्वान हुन्। कमलापति त्रिपाठी र चन्द्र भानु गुप्ताले सुरु गरेको उत्तर प्रदेशमा राजनीतिक संकट आएपछि २८ नम्बरको मन्त्रिपरिषद्को सल्लाहमा उनले उत्तर प्रदेशलाई मुख्यमन्त्री पदबाट राजीनामा दिन भनियो।

पूर्णानन्द असहयोग आन्दोलनमा सहभागी भएका थिए । बनारसमा पंडित मदन मोहन मालवीयद्वारा सञ्चालित हिन्दी मासिक, सम्पादित मरयादाले नेशनल हेराल्ड र कांग्रेस समाजवादीलाई बारम्बार योगदान दियो। १९२२ मा अखिल भारतीय कांग्रेस कमेटीमा निर्वाचित हुनुभयो, उत्तर प्रदेश मन्त्रिपरिषद्मा शिक्षा मन्त्री हुनुभयो, १९४६ देखि १९५१ सम्म संघीय मन्त्री र १९५१ देखि १९५४ सम्म शिक्षा, वित्त, र गृह श्रम जस्ता पोर्टफोलियोहरू धारण गर्नुभयो; र, अप्रिल १९६२ देखि अप्रिल १९६७ सम्म राजस्थान को राज्यपाल बने।

राजस्थानको गभर्नरको रूपमा उत्तर प्रदेशका पूर्व मुख्यमन्त्री डा. पूर्णानन्दको नियुक्तिले भारतीय राजनीतिमा एक नयाँ सुरुवातको घोषणा गर्‍यो जब राजनीतिमा खर्च गरिएका सेनाहरूलाई गवर्नरको पदमा पठाइयो।

जीवन

सम्पूर्णानन्दको जन्म १ जनवरी १८९१ मा बनारस (वर्तमान वाराणसी ) मा एक कायस्थ परिवारमा भएको थियो र उनले शिक्षकको रूपमा जीवन सुरु गरे। बनारस लोकाचारको प्रभावमा हुर्केका उनी परम्परागत संस्कृतिका बलियो समर्थक थिए। उनको संस्कृत र फलित ज्योतिष (ज्योतिष) सहित पुरातन हिन्दू संस्कृतिमा गहिरो चासो थियो। फलितमा उनको रुचि र उनको अकादमिक झुकावले उनलाई खगोलविद्यामा रुचि जगायो।

बाबु सम्पुर्णानन्दजी पनि एक प्रखर स्वतन्त्रता सेनानी थे। जेलमा थुनामा रहँदा (स्वतन्त्रता सेनानीको हैसियतमा) बाबुजीले उनीहरूलाई खगोल विज्ञानका विषयमा छलफल गरेर रात्रिको आकाशबारे जानकारी गराउनुहुन्थ्यो भनी उनका जेल-साथीहरू बताउँछन्। बाबुजीको पनि आधुनिक दृष्टिकोण थियो र यस सन्दर्भमा उहाँ विभिन्न प्रभावहरूको जिज्ञासु मिश्रण हुनुहुन्थ्यो।

स्वतन्त्रता पछि, बाबु सम्पुर्णानन्दजी उत्तर प्रदेश को पहिलो लोकप्रिय सरकारमा शिक्षा मन्त्री बने। यसले आफ्नो मनमोहक खगोलीय सपनाहरू पूरा गर्न मद्दत गर्‍यो र सरकारी संस्कृत कलेज, बनारस (GSC) (अहिले सम्पूर्णानन्द संस्कृत विश्वविद्यालय ) मा टाइम युनिटको साथ एक खगोलीय वेधशाला स्थापना गर्ने योजना बनाए।

डाक्टर पूर्णानन्द राज्य ललित कला अकादमी, UP को पहिलो अध्यक्ष थिए जुन ८ फरवरी १९६२ मा संस्कृति विभाग, सरकार अन्तर्गत स्थापित भएको थियो। उत्तर प्रदेश एक पूर्ण वित्त पोषित स्वायत्त निकायको रूपमा। सीएमको रूपमा सम्पूर्णानन्दले हिन्दी (गौहत्या प्रतिबन्ध पनि) लाई धक्का दिए।

राजस्थानको सुधारवादी गभर्नरको रूपमा संगानेरको नो-बार जेलको विचारलाई बढावा दिनुभयो। यो खुल्ला कारागारमा कैदीहरू आफ्ना परिवारसँग बस्छन्, काम गर्न बाहिर जान्छन् र पानी र बिजुलीको लागि कर तिर्छन्। अपराधलाई बदलाको कार्यका रूपमा नभई सुधारको कार्यका रूपमा हेरिनुपर्छ भन्ने पूर्णानन्दको विश्वास थियो। आजीवन कारावास एक दोषीको लागि मृत्युदण्डको सजाय जस्तै हो किनभने यसले परिवार र साथीहरूबाट अलग हुन्छ। राजस्थान सरकारले १९६३ मा प्रयोगात्मक आधारमा गभर्नरको नाममा श्री पूर्णानन्द खुला बन्दी शिविर ( खुला कारागार) सुरु गर्यो।

 

बाह्य लिङ्कहरू

• लेख