भारतीय शास्त्रीय सङ्गीत

भारतीय शास्त्रीय संगीत, भारतीय संगीतको अभिन्न अङ्ग हो । शास्त्रीय संगीतलाई नै ‘क्लासिकल म्जूजिक’ पनि भन्छन्। शास्त्रीय गायन ध्वनि-प्रधान हुन्छ, शब्द-प्रधान हैन । यसमा महत्त्व ध्वनिको हुन्छ ( चढाव-उतारको , शब्द र अर्थको हैन)। यसलाई शास्त्रीय संगीत-ध्वनि विषयक साधनामा अभ्यस्त कान नै बुझ्न सक्छन्, अनभ्यस्त कान पनि शब्दहरूको अर्थ बुझ्न मात्र देखि स्वेदेशी गीत या लोकगीतको सुख लिन सक्छन्। यसले अनेक मान्छे स्वाभाविक नै ऊब पनि जान्छन्मा यसको ऊबनेको कारण उन संगीतज्ञको कमजोरी हैन, मान्छेमें जानकारीको कमी छ।

इतिहास

भारतीय शास्त्रीय संगीतको परम्परा भरत मुनिको नाट्यशास्त्र र त्यस पहिले सामवेदको गायन सम्म जान्छ। भरत मुनिद्वारा रचित भरत नाट्य शास्त्र, भारतीय संगीतको इतिहासको प्रथम लिखित प्रमाण मानिन्छ। यसको रचनाको समयको बारेमा धेरै मतभेदहरू छन्। आजको भारतीय शास्त्रीय संगीतको धेरै पहलुहरूको उल्लेख यस प्राचीन ग्रन्थमा भेटिन्छ। भरत मुनिको नाटयशास्त्र पछि मतङ्ग मुनिको बृहद्देशी, र शारंगदेव रचित संगीत रत्नाकर, ऐतिहासिक दृष्टिले सबै भन्दा महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ मानिन्छ। बारहऔं सताब्दीको पूर्वार्द्धमा लिखे सात अध्यायों वाला यस ग्रन्थमा संगीत तथा नृत्यको विस्तार देखि वर्णन छ।

संगीत रत्नाकरमा धेरै तालहरूको उल्लेख छ तथा यस ग्रन्थले थाहा हुन्छ कि प्राचीन भारतीय पारंपरिक संगीतमा बदलाव आने शुरू हो चुके थिए तथा संगीत पहिले देखि उदार होने लाग्यो थियो तर मूल तत्व एक नै रहे। ११औं र १२औं शताब्दीमा मुस्लिम सभ्यताको प्रसारले उत्तर भारतीय संगीतको दिशाको नया आयोम दिए। राजदरबार संगीतको प्रमुख संरक्षक बने र जहां अनेक शासकहरूले प्राचीन भारतीय संगीतको समृद्ध परम्पराको प्रोत्साहन दिए वहीं आफ्नो आवश्यकता र रुचिको अनुसार उनले यसमा अनेक परिवर्तन पनि गरे। त्यहि समयमा केही नयाँ शैलियाँ पनि प्रचलनमा आईं जस्तै खयाल, गजल आदि र भारतीय संगीतको धेरै नयाँ वाद्यों भन्दा पनि परिचय भयो जस्तै सरोद, सितार इत्यादि।

भारतीय संगीतको आधुनिक मनीषी स्थापित गरेर चुके हो कि वैदिक काल देखि आरम्भ भयो भारतीय वाद्योंको यात्रा क्रमश: एक पछि दोस्रो विशेषताले यिनी यंत्रहरूलाई सँवारती गयी। एक-तंत्री वीणा नै त्रितंत्री बनी र सारिका युक्त भएर मध्य-कालको पूर्व किन्नरी वीणाको नामले प्रसिद्ध भयो। मध्यकालमा यो यन्त्र जंत्र कहलाने लाग्यो जुन बङ्गालको कालिगढहरू द्वारा आज पनि यस नामले पुकारा जान्छ। भारतमा पहुँचे मुस्लिम संगीतकार तीन तार वाला वीणाको सह (तीन) + तार = सहतार या सितार भन्न लगे। त्यहि प्रकार सप्त तंत्री अथवा चित्रा-वीणा, सरोद कहलाने लगी। उत्तर भारतमा मुगल राज्य ज्यादा फैलएको थियो जस कारण उत्तर भारतीय संगीतमा मुसलिम संस्कृति तथा इस्लामको प्रभाव ज्यादा महसूस गरियो। जबकि दक्षिण भारतमा प्रचलित संगीत कुनै प्रकारको मुस्लिम प्रभावले अछूता रहयो।

त्यस पछि सूफी आंदोलनले पनि भारतीय संगीतमा आफ्नो प्रभाव जमाया। अगाडि गएर देशको विभिन्न भागहरूमा धेरै नयाँ पद्धतिहरू तथा घरानहरूको जन्म भयो। ब्रिटिश शासनकालको समयमा धेरै नयाँ वाद्य प्रचलनमा आए पाश्चात्य संगीत भन्दा पनि भारतीय संगीतको परिचय भयो। साधारण जनतामा लोकप्रिय आजको वाद्य हारमोनियम, त्यसै समय प्रचलनमा आयो। यस तरिका भारतीय संगीतको उत्थान तथा उनमा परिवर्तन लानेमा हरेक युगको आफ्नो महत्त्वपूर्ण योगदान रहयो।

भारतीय शास्त्रीय संगीत पद्धतियां

भारतीय शास्त्रीय संगीतको दुइ प्रमुख पद्धतिहरू हैं

हिन्दुस्तानी संगीत

मुख्य लेख: हिन्दुस्तानी शास्त्रीय संगीत

यो शास्त्रीय संगीत, उत्तर भारतमा प्रचलित भयो।

हिन्दुस्तानी संगीतको प्रमुख रागोंको सूची

• यमन
• भूपाली
• बसंत
• बागेश्री
• मुल्तानी
• बसंत
• बहार
• हिंडोल
• काफी

कर्नाटक संगीत

यो दक्षिण भारतमा प्रचलित भयो। हिन्दुस्तानी संगीत मुगल बादशाहहरूको छत्रछायामा विकसित भयो र कर्नाटक संगीत दक्षिणको मन्दिरों में। त्यहि कारण दक्षिण भारतीय कृतिहरूमा भक्ति रस अधिक भेटिन्छ र हिन्दुस्तानी संगीतमा श्रृंगार रस।

कर्नाटक संगीतको प्रमुख रागोंको सूची

राग हंसध्वनि फोप्प्य वोन्क्तय डोन्केय डिच्क्

बाहिरी कडिहरू

• शास्त्रीय संगीत (मानोशी चैटर्जी)
• शास्‍त्रीय संगीत
• हिन्दुस्तानी राग संगीत