विकिपिडिया

अजरबैजान

पूर्वी युरोपको देश

अजरबैजान (अजरबैजानी: Azərbaycan), आधिकारिक रूपमा अजरबैजान गणतन्त्र (अजरबैजानी: Azərbaycan Respublikası), पूर्वी यूरोप र पश्चिमी एसियाको सीमामा अवस्थित एक अन्तरमहाद्वीपीय देश हो। यो दक्षिण ककेसस क्षेत्रको एक भाग हो र पूर्वमा क्यास्पियन सागर, उत्तरमा रूस, उत्तरपश्चिममा जर्जिया, पश्चिममा आर्मेनिया र टर्की र दक्षिणमा इरानले घेरिएको छ।[७] बाकु राजधानी र सबैभन्दा ठुलो शहर हो।[७]

गणतन्त्र अजरबैजान
Azərbaycan Respublikası  (अजरबैजानी)
बराबर आकार भएका नीलो, रातो र हरियो तेर्सा तीन पाटोहरू; रातो पाटोको बीचमा एउटा सेतो अर्धचन्द्र र आठ कुना भएको तारा।
झन्डा
अजरबैजानको राष्ट्रिय छाप
राष्ट्रिय छाप
राष्ट्रिय गान: 
नागोर्नो-काराबाख सहित अजरबैजानको (हरियो) अवस्थिति (हलुका हरियो)।
नागोर्नो-काराबाख सहित अजरबैजानको (हरियो) अवस्थिति (हलुका हरियो)।
राजधानी
र सबैभन्दा ठुलो सहर
बाकु
४०°२५′उ॰ ४९°५०′पू॰ / ४०.४१७°N ४९.८३३°E / 40.417; 49.833
आधिकारिक भाषाहरूअजरबैजानी
धर्म
रैथाने(हरू)अजरबैजानी
सरकारएकात्मक प्रमुख पार्टी
अर्ध-राष्ट्रपतिय republic
इल्हाम हलियेव
मेहरिबान अलियेवा
अलि असदोव
साहिबा गाफारोबा
व्यवस्थापिकाराष्ट्रिय सभा
गठन
२८ मे १९१८
२८ अप्रिल १९२०
• सोभियत सङ्घबाट स्वतन्त्र
  • २० अगस्त १९९१ (घोषित)
  • १८ अक्टोबर १९९१ (स्वतन्त्रता)
  • २५ डिसेम्बर १९९१ (पूर्ण)
२१ डिसेम्बर १९९१
२ मार्च १९९२
• संविधान adopted
१२ नोभेम्बर १९९५
क्षेत्रफल
• जम्मा
८६,६०० किमी२ (३३,४०० वर्ग माइल) (११२औँ)
• पानी (%)
१.६
जनसङ्ख्या
• सन् २०१९ अनुमानित
१०,०२७,८७४[२] (९१औँ)
• घनत्व
११५ /किमी2 (२९७.८ /वर्ग माइल) (९९औँ)
कुल ग्राहस्थ उत्पादन (क्रय शक्ति समता)सन् २०१९ लगत
• जम्मा
$१८९.०५० बिलियन[३]
• प्रति व्यक्ति
$१८,७९३[३]
कुल ग्राहस्थ उत्पादन (साङ्केतिक)सन् २०१९ लगत
• जम्मा
$४५.२८४ बिलियन[३]
• प्रति व्यक्ति
$४,४९८[३]
गिनी (सन् २००५)२६.६[४]
न्यून
मानव विकास सूचकाङ्क (सन् २०१८)वृद्धि ०.७५४[५]
उच्च · ८७औँ
मुद्रामनात (₼) (AZN)
समय क्षेत्रAZT (युटिसी+०४)
सडक प्रयोगदायाँ
टेलिफोन कोड+९९४
इन्टरनेट डोमेन.az

देशको जनसङ्ख्याको ठुलो बहुमत (९७%) नाममात्र मुस्लिम छ, तर संविधानले आधिकारिक धर्म घोषणा गर्दैन र देशका सबै प्रमुख राजनीतिक शक्तिहरू धर्मनिरपेक्ष छन्।[८] अजरबैजान एक विकासोन्मुख देश हो र मानव विकास सूचकांकमा ९१ औं स्थानमा छ। यसमा आर्थिक विकासको उच्च दर, साक्षरता, र बेरोजगारीको न्यून दर छ।[९][१०]

नामकरणसम्पादन

आधुनिक व्युत्पत्तिका अनुसार, अजरबैजान शब्द एट्रोपेट्सबाट आएको हो, अचेमेनिड साम्राज्य अन्तर्गत पर्शियन क्षत्रप, जसलाई पछि अलेक्ज्याण्डर द ग्रेटको अधीनमा मिडियाको क्षत्रपको रूपमा पुनर्स्थापित गरियो।[११][१२] यस नामको मूल व्युत्पत्तिको जरा एक समयको प्रभावशाली पारसी धर्ममा रहेको मानिन्छ।[१३]

इतिहाससम्पादन

अजरबैजानको इलाकामा मानव बसोबासको प्रारम्भिक प्रमाण ढुङ्गा युगको अन्त्यतिरको हो र आजिख गुफाको गुरुछे संस्कृतिसँग सम्बन्धित छ।[१४] प्रारम्भिक बस्तीहरूमा ९औँ शताब्दी ईसा पूर्वमा सिथियनहरू समावेश थिए।[१५] सिथियनहरूलाई पछ्याउँदै, इरानी मेडीजहरू अरस नदीको दक्षिणी भागमा प्रभुत्व जमाउन आए।[१५] मेडीजहरूले ९०० र ७०० ईसा पूर्व को बीचमा एक विशाल साम्राज्य बनायो, जुन ५५० ईसा पूर्व को आसपास अचेमेनिड साम्राज्यमा एकीकृत भएको थियो।[१५] यो क्षेत्र पारसी धर्मको फैलावटको लागि अचेमेनिड्स द्वारा कब्जा गरिएको थियो।[१६]

७औँ शताब्दीको पहिलो आधामा, कोकेशियन अल्बानिया, ससानियनहरूको एक वासलको रूपमा, फारसमाथि मुस्लिम विजयको कारण नाममात्र मुस्लिम शासनमा आयो।[१७] उमय्याद खलीफाले दक्षिण काकेशसबाट ससानियन र बाइजान्टिन दुवैलाई भगायो र ६६७ मा राजा जाभानशिरको नेतृत्वमा क्रिश्चियन प्रतिरोधलाई दमन गरेपछि कोकेशियन अल्बानियालाई एक वासल राज्यमा परिणत गर्‍यो।[१७]

भूगोलसम्पादन

 
अजरबैजानको सर्वोच्च शिखर माउन्ट बाजारदुजु

तीन भौतिक विशेषताहरू अजरबैजानमा हावी छन्: क्यास्पियन सागर, जसको किनारा पूर्वमा प्राकृतिक सीमा बनाउँछ; उत्तरमा ग्रेटर काकेशस पर्वत शृङ्खला; र देशको केन्द्रमा व्यापक समतल भूमिहरू।[१८] पानीका मुख्य स्रोतहरू सतही पानी हुन्।[१८] ८,३५० नदीहरू मध्ये २४ वटा मात्र १०० किमी (६२ माइल)भन्दा ठुला छन्। सबै नदीहरू देशको पूर्वमा क्यास्पियन सागरमा बग्छन्।[१८] सन् २००१ देखि सरकारले सातवटा ठुला भण्डारहरू स्थापना गरेको छ र वातावरण संरक्षणका लागि छुट्याएको बजेटको क्षेत्रलाई झण्डै दोब्बर बनाएको छ।[१९]

अजरबैजानमा जलवायुको निर्माण विशेष गरी स्क्यान्डिनेभियन एन्टिसाइकलोनको चिसो आर्कटिक हावा, साइबेरियन एन्टिसाइकलोनको समशीतोष्ण वायु जनसमूह र मध्य एसियाली एन्टिसाइक्लोनबाट प्रभावित छ।[२०] अजरबैजानको विविध परिदृश्यले देशमा वायु जनसमूह प्रवेश गर्ने तरिकालाई असर गर्छ।[२०] एघार विद्यमान जलवायु क्षेत्रहरू मध्ये नौ अजरबैजानमा अवस्थित छन्।[२१] अजरबैजानमा १०६ प्रजातिका स्तनपायीहरू, ९७ प्रजातिका माछाहरू, ३६३ प्रजातिका चराहरू, १० प्रजातिका उभयचरहरू, र ५२ प्रजातिका सरीसृपहरू छन् जसलाई अजरबैजानमा रेकर्ड र वर्गीकृत गरिएको छ।[२२]

राज्यनीतिसम्पादन

अजरबैजानको राजनीतिक प्रणालीको संरचनात्मक गठन १२ नोभेम्बर १९९५ मा नयाँ संविधान अपनाएर पूरा भएको थियो।[२३] संविधानको धारा २३ अनुसार, अजरबैजान गणतन्त्रको राज्य प्रतीकहरू झण्डा, हतियारको कोट र राष्ट्रिय गान हुन्।[२३] अजरबैजानमा राज्य शक्ति आन्तरिक मामिलाहरूको लागि मात्र कानूनद्वारा सीमित छ, तर अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाहरू पनि अन्तर्राष्ट्रिय सम्झौताका प्रावधानहरूद्वारा सीमित छन्।[२३]

प्रत्यक्ष निर्वाचनबाट सात वर्षको अवधिका लागि निर्वाचित हुने राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको कार्यकारी अधिकार हुन्छ। राष्ट्रपतिलाई मन्त्रिपरिषद् गठन गर्न अख्तियारी दिइएको छ, राष्ट्रपति र राष्ट्रिय सभा दुवैप्रति उत्तरदायी सामूहिक कार्यकारी निकाय हो।[२४][२५]

अर्थतन्त्रसम्पादन

सन् १९९१ मा स्वतन्त्रता प्राप्त गरेपछि अजरबैजान अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष, विश्व बैङ्क, पुनर्निर्माण र विकासका लागि युरोपेली बैङ्क, इस्लामिक विकास बैङ्क र एसियाली विकास बैङ्कको सदस्य बनेको थियो।[२६] खर्च र मागको बृद्धिले बढेको, २००७ Q1 मुद्रास्फीति दर १६.६% पुग्यो।[२७][२८] नाममात्र आम्दानी र मासिक ज्याला यस आंकडाको तुलनामा क्रमशः २९% र २५% बढेको छ, तर गैर-तेल उद्योगमा मूल्य वृद्धिले मुद्रास्फीतिलाई प्रोत्साहित गरेको छ।[२७] अजरबैजानले तथाकथित "डच रोग" को केही सङ्केतहरू देखाउँछ किनभने यसको द्रुत-बढ्दो ऊर्जा क्षेत्र, जसले मुद्रास्फीति निम्त्याउँछ र गैर-ऊर्जा निर्यातहरू महँगो बनाउँछ।[२९]

जनसङ्ख्यासम्पादन

मार्च २०२२ सम्म, अजरबैजानको कुल १०,१६४,४६४ जनसङ्ख्याको ५२.९% सहरी छ, बाँकी ४७.१% ग्रामीण छ।[३०] जनवरी २०१९ मा कुल जनसङ्ख्याको ५०.१% महिला थिए। सोही वर्ष लिङ्ग अनुपात प्रति महिला ०.९९ पुरुष थियो।[३१] २०११को जनसङ्ख्या वृद्धि-दर ०.८५% थियो, जुन विश्वव्यापी १.०९% को तुलनामा थियो।[३२]

धर्मसम्पादन

धर्म
इस्लाम
 
 ९६.९%
ईसाई धर्म
 
 ३%
अन्य धर्महरू
 
 ०.१%
अधार्मिक
 
 ०.१%

अजरबैजान सबैभन्दा धर्मनिरपेक्ष मुस्लिम बहुल देश मानिन्छ। जनसङ्ख्याको लगभग ९७% मुस्लिम छन्।[३३] लगभग ५५-६५% मुस्लिमहरू शिया भएको अनुमान गरिएको छ, जबकि ३५-४५% मुस्लिमहरू सुन्नीहरू छन्।[३४] अन्य धर्महरू देशका विभिन्न जातीय समूहहरूले अभ्यास गर्छन्।[३५] यसको संविधानको धारा ४८ अन्तर्गत, अजरबैजान एक धर्मनिरपेक्ष राज्य हो र धार्मिक स्वतन्त्रता सुनिश्चित गर्दछ।[३५]

भाषासम्पादन

आधिकारिक भाषा अजरबैजानी हो, जुन टर्किक भाषा हो। अजरबैजानी लगभग ९२% जनसङ्ख्या मातृभाषाको रूपमा बोलिन्छ।[३६] रूसी र आर्मेनियाली (केवल नागोर्नो-काराबाखमा) पनि बोलिन्छ, र प्रत्येक क्रमशः जनसङ्ख्याको लगभग १.५% को मातृभाषा हो।[३७]

सन्दर्भ सूचीसम्पादन

  1. ↑ "Central Intelligence Agency", The World Factbook, Central Intelligence Agency, १३ फेब्रुअरी २०२०, अन्तिम पहुँच २३ फेब्रुअरी २०२०। 
  2. ↑ "Azərbaycanda əhali sayı da artıb, boşanmalar da… - Rəsmi STATİSTİKA", modern.az, अन्तिम पहुँच २०२०-०२-०९। 
  3. ↑ ३.० ३.१ ३.२ ३.३ "Report for Selected Countries and Subjects", www.imf.org, International Monetary Fund, अप्रिल २०१९, अन्तिम पहुँच १६ अगस्ट २०१९। 
  4. ↑ "GINI index (World Bank estimate)", data.worldbank.org, विश्व बैङ्क, अन्तिम पहुँच ५ मार्च २०१९। 
  5. ↑ "Human Development Report 2019" (PDF) (अङ्ग्रेजीमा), संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम, १० डिसेम्बर २०१९, अन्तिम पहुँच १० डिसेम्बर २०१९। 
  6. ↑ The State Statistical Committee of the Azerbaijan Republic, The ethnic composition of the population according to the 2009 census. azstat.org
  7. ↑ ७.० ७.१ Swietochowski, Tadeusz (१९९५), Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition, Columbia University Press, पृ: 69, 133, आइएसबिएन 978-0-231-07068-3। 
  8. ↑ Cornell, Svante E. (२०१०), Azerbaijan Since Independence, M.E. Sharpe, पृ: 165, 284। 
  9. ↑ "Employment statistics in Azerbaijan", The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan, मूलबाट २५ जुलाई २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २६ मे २००७। 
  10. ↑ "Literacy rate among schoolchildren in Azerbaijan is 100% – UN report", News.Az, २८ अक्टोबर २०११, मूलबाट ८ डिसेम्बर २०१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३ नोभेम्बर २०११। 
  11. ↑ Bosworth A.B., Baynham E.J. (२००२), Alexander the Great in Fact and fiction, Oxford University Press, पृ: ९२, आइएसबिएन 978-0-19-925275-6। 
  12. ↑ Swietochowski, Tadeusz (१९९९), Historical Dictionary of Azerbaijan, Lanham, Maryland: The Scarecrow Press, आइएसबिएन 978-0-8108-3550-4। 
  13. ↑ Darmesteter, James (२००४), "Frawardin Yasht", Avesta Khorda Avesta: Book of Common Prayer (reprint संस्करण), Kessinger Publishing, पृ: ९३, आइएसबिएन 978-1-4191-0852-5। 
  14. ↑ Azakov, Siyavush, "National report on institutional landscape and research policy Social Sciences and Humanities in Azerbaijan", Azerbaijan National Academy of Sciences, मूलबाट १६ नोभेम्बर २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २७ मे २००७। 
  15. ↑ १५.० १५.१ १५.२ H. Dizadji (२०१०), Journey from Tehran to Chicago: My Life in Iran and the United States, and a Brief History of Iran, USA: Trafford Publishing, पृ: 105, आइएसबिएन 978-1-4269-2918-2। 
  16. ↑ Chaumont, M. L. (१९८४), "Albania", Encyclopædia Iranica। 
  17. ↑ १७.० १७.१ Canby, Sheila R.; Beyazit, Deniz; Rugiadi, Martina; Peacock, A. C. S. (२०१६-०४-२७), Court and Cosmos: The Great Age of the Seljuqs (अङ्ग्रेजीमा), Metropolitan Museum of Art, आइएसबिएन 978-1-58839-589-4। 
  18. ↑ १८.० १८.१ १८.२ "Azerbaijan: Biodiversity", Central Asia and Transcaucasus Network on Plant Genetic Resources, २००३, मूलबाट ८ फेब्रुअरी २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०१७। 
  19. ↑ "Ecological problems in Azerbaijan", Enrin.grida.no, अन्तिम पहुँच ३० जुन २०१०। 
  20. ↑ २०.० २०.१ "Azerbaijan – Climate", Heydar Aliyev Foundation, अन्तिम पहुँच २६ मे २००७। 
  21. ↑ "Climate", Water Resources of the Azerbaijan Republic, Institute of Hydrometeorology, Ministry of Ecology and Natural Resources, मूलबाट २४ मे २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २६ मे २००७। 
  22. ↑ "Azerbaijan: Biodiversity", Central Asia and Transcaucasus Network on Plant Genetic Resources, २००३, मूलबाट ८ फेब्रुअरी २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०१७। 
  23. ↑ २३.० २३.१ २३.२ "State power", courts.gov.az। 
  24. ↑ Jean, Jean – Paul (२०१५), "High quality justice for all member states of the Council of Europe", Council of Europe: ११९, मूलबाट २०२२-१०-०९-मा सङ्ग्रहित। 
  25. ↑ (Constitution of Azerbaijan Republic, Articles 104–107)
  26. ↑ "Azerbaijan – General Information", Heydar Aliyev Foundation, मूलबाट ५ मे २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ मे २००७। 
  27. ↑ २७.० २७.१ "Azerbaijan's Q1 inflation rate 16.6%, National Bank Chief says", Today.Az, अन्तिम पहुँच २९ मे २००७। 
  28. ↑ "Azerbaijan's Q1 inflation rate 16.6%, National Bank Chief says", Today.Az, अन्तिम पहुँच २९ मे २००७। 
  29. ↑ "Dutch disease and the Azerbaijan economy", Communist and Post-Communist Studies 46 (4): 463–480, १ डिसेम्बर २०१३, डिओआई:10.1016/j.postcomstud.2013.09.001। 
  30. ↑ "Population of Azerbaijan revealed", Report, १५ अप्रिल २०२२, अन्तिम पहुँच ३ मे २०२२। 
  31. ↑ "Azərbaycanda demoqrafik vəziyyət", State Statistical Committee of Azerbaijan (अजरबैजानीमा), मूलबाट १९ फेब्रुअरी २०१९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१९-०२-२८। 
  32. ↑ ढाँचा:Cite CIA World Factbook
  33. ↑ "Islam and Secularism: the Azerbaijani experience and its reflection in France", PR Web, अन्तिम पहुँच २०१३-०८-१६। 
  34. ↑ "Mapping The Global Muslim Population", मूलबाट १९ मे २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ मे २०११। 
  35. ↑ ३५.० ३५.१ Whitaker's Shorts 2015: International, Bloomsbury, २०१४, आइएसबिएन 9781472914842। 
  36. ↑ Population by language, sex and urban/rural residence, UN Data. Retrieved 27 August 2016.
  37. ↑ Population by language, sex and urban/rural residence, UN Data. Retrieved 27 August 2016.

बाहिरी लिङ्कहरूसम्पादन

 
विकिमिडिया कमन्समा अजरबैजान सम्बन्धी अन्य सामग्रीहरू रहेका छन्।
"https://ne.wikipedia.org/w/index.php?title=अजरबैजान&oldid=1143508" बाट अनुप्रेषित